آبخيزداری و آبخوان داری در خراسان جنوبي

آبخیزداری علم و هنر مدیریت منابع موجود در حوزه آبخیز به منظور بهره برداری بهینه از منابع با هدف توسعه پایدار و رضایتمندی بهره­برداران می باشد.

همجواری با کشور افغاستان (۳۳۰ کیلومتر مرز مشترک)، شرایط ژئوپلتیک و ژئواستراتژیک خاص منطقه، خشکسالیهای شدید و متوالی، مشکلات مرتبط با بیکاری، محرومیتهای شدید اقتصادی و کاهش درآمدهای آبخیزنشینان به عنوان تهدید و پراکنش منابع آبی و آبادیها در سطح استان و مناطق مرزی و جمعیت روستایی حدود ۴۹ درصدی استان به عنوان فرصت از جمله پارامترهایی است که باعث شده آبخیزداری استان خراسان جنوبی با مدیریت سیستمیک و جامع خود علاوه بر اهداف متعارف آبخیزداری نگاه ویژه ای به امنیت محوری عملیات آبخیزداری و ایجاد فرصتهای شغلی مستقیم و غیرمستقیم داشته باشند. ما معتقدیم افزایش توان اقتصادی آبخیزنشینان بیشتر از تقویت قوای نظامی در ارتقای امنیت مرزها و در نهایت کشور موثر است.

آبخیزداری در مرحله اول سعی دارد با انجام عملیات مناسب، مانع از بروز سیلابهای مخرب شده و آب را به درون زمین نفوذ دهد و وارد سفره های زیرزمینی کند تا در فصول خشک و بدون بارندگی به مرور زمان از طریق چشمه ها، قنوات و چاه ها در اختیار مصرف کنندگان قرار گیرد.

هر جا که شرایط اقلیمی، فیزیوگرافی، زمین شناسی و خاکشناسی منطقه اجازه نفوذ تمامی بارش را ندهد، آبخیزداری راهکارهای مناسب و قابل قبول دیگری ارائه داده و با ایجاد سازه های مکانیکی سرعت جریان آب را کنترل کرده و با ایجاد تاخیر در جریان سیلاب، علاوه بر افزایش سرعت و زمان نفوذ آب به داخل خاک، مانع ایجاد سیلاب و خسارات ناشی از آن می شود علاوه بر این در برخی موارد، آبخیزداری با ایجاد سازه های ذخیره ای، آب را بطور موقت در مخازن ذخیره کرده و به مرور در اختیار مصرف کنندگان قرار می دهد.

حوزه های آبخیز استان بر اساس تقسیم بندی درجه دو تماب شامل دق پترگان- نمکزار خواف، هامون هیرمند، کویر لوت و کویر مرکزی می باشد.  عرصه قابل فعالیت با اهداف ذکر شده قبلی حدود ۹۰۴۰۲۹۸ هکتار(معادل ۷/۹۴ درصد مساحت استان) می باشد که شامل عملیات و طرحهای جامع آبخیزداری در محدوده های سیاهکوه، حوزه های سدها، حوزه های مرزی، حوزه های داخلی، حوزه های شهری و پخش سیلاب می باشد.

وضعیت موجود(پتانسیلها و محدودیتها):

از سطح بیش از۱۵۰۰۰۰۰۰ هكتاري استان خراسان جنوبي وضعيت موجود بخشهاي مختلف مرتبط با آبخيزداري و آبخوانداري به شرح زير مي باشد:

۱-    مساحت عرصه منطقه سیاهکوه در استان حدود ۷۸/۳ میلیون هکتار

۲-  مساحت حوزه آبخيز سدهاي موجود و در دست ساختمان و سدهاي آماده اجراي وزارت نيرو كه بايستي عمليات آبخيزداري كنترل فرسايش و رسوب در بالادست آنها انجام گيرد به تعداد ۱۵ مورد و ۲۸/۱ میلیون هكتار مساحت

۳-  وضعیت فرسایش و رسوب استان به میزان ۵/۳ تا ۱۴ تن در هکتار در سال فرسایش و ۱/۱ تا ۵/۳ تن در هکتار در سال تولید رسوب می باشد که علاوه بر تخریب اراضی مرغوب کشاورزی بطور عمده حوزه سدهای وزارت نیرو را تهدید می کند.

۴-  مساحت کل حوزه هاي آبخيز استان  كه نیازمند و مستعد  اجراي عمليات آبخيزداري جهت كنترل و بهره‌وري از سيلاب ، كنترل و كاهش فرسايش و رسوب و تغذيه منابع آب زيرزميني هستند و داراي پتانسيل و شرايط مناسب كار مي باشند ، ۵/۷ میلیون هكتار است.

۵-    عرصه هاي مناسب براي عمليات آبخوانداري و پخش سيلاب با هدف تغذيه مصنوعي ۱۰۰۰۰۰ هكتار مي باشد .

۶-    پروژه هاي آبخوانداري و پخش سیلاب  اجرا شده به وسعت ۱۱۱۰۰در استان شامل ۵۰۰۰ هكتار در آبخوان بيرجند(رتبه اول كشوري) ،۳۶۰۰ هكتار در نهبندان ، ۱۰۰۰ هکتار در پلنگستان و استخر شاعر طبس ، ۱۰۰۰ هکتار در خضری دشت بیاض قاین و ۵۰۰ هکتار در شوراب سیوجان خوسف

۷-  وسعت حوزه هاي آبخيز مرزي ۹/۱ میلیون هكتاركه رواناب و سيلابهاي آن به ميزان سالانه حدود  ۲۰۰ میلیون  متر مكعب  از مرز خارج شده و بدون استفاده به كشور افغانستان مي ريزد.

۸-  رواناب قابل استحصال و بهره وري  با توجه به  آمار متوسط بارندگي ۱۱۰ تا ۱۴۰ ميلي متر در ۴۰ساله اخير(تا سال ۹۰) و در نظر گرفتن شرايط هيدرولوژيكي عرصه هاي مستعد توليد رواناب  استان به ميزان ۹۰۰ – ۷۵۰  میلیون مترمكعب در سال

۹-  عرصه هاي كار شده تحت پوشش عمليات آبخيزداري و پخس سیلاب  از ابتداي تشكيل آبخيزداري تا پایان سال ۱۳۹۰ در منطقه  تنها ۴% عرصه ها را پوشش داده است.

پروژه های عملیاتی شده(تا پایان سال مالی ۱۳۹۰) در بخشهای پژوهش، مطالعه و اجرای طرحهای آبخیزداری:

– طراحی و اجرای سازه لاستیکی آبخیزداری:

طراحی و اجرای سازه لاستیکی آبخیزداری در اوایل اردیبهشت سال ۱۳۸۷ انجام و مستندات آن به مراکز دانشگاهی مرتبط،  سازمان جنگلها، مراتع و آبخیزداری و همچنین ادارات کل منابع طبیعی و آبخیزداری ارائه گردید. ایده و نوآوری مذکور بعد از طی مراحل مختلف علمی و فنی تایید و در مورخه ۲۶/۱۲/۱۳۸۷ با کد ۵۸۰۲۸ به ثبت رسید.

بعلاوه مقالات مرتبط با این نوآوری و ابتکار در سومین کنفرانس ملی تجربه های ساخت تاسیسات آبی و شبکه های آبیاری و زهکشی و همچنین سومین کنفرانس سراسری مدیریت جامع منابع آب کشور ارائه و چاپ گردیده است.

– مطالعات شناسایی در سطح حدود ۶۱/۵ میلیون هکتار

– مطالعات توجیهی طرح آبخیزداری و آبخوان داری سیاهکوه در استان حدود ۷۸/۳ میلیون هکتار

– مطالعات توجیهی حوزه های آبخیز شامل:  سد رزه و فرخی، شهرک هاشمیه، مختاران، دیهوک و آبخوان بیرجند جمعا حدود ۸۵/۱ میلیون هکتار

– مطالعات تفصیلی- اجرایی در سطح حدود ۹۰۰ هزار هکتار

-پروژه ارزیابی عملیات آبخیزداری۶۴۰۰ هکتار